ԹՈՂԱՐԿՈՒՄ 4-ՐԴ. ՎԵՐՔ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ

Վիդեո Մաս 1-ին: Դիտել այստեղ: Վիդեո Մաս 2-րդ: Դիտել այստեղ: Վիդեո Մաս 3-րդ: Դիտել այստեղ:

Հատկապես Լոռիում գայլերը գրեթե ամեն շաբաթ հարձակվում են: Գրեթե սովորական դարձած տեսարան է, երբ գյուղը խառնվում է իրար: Առաջին գծում` հովիվներն ու ոչխարներն են: Գայլային ախորժակը ավելի մոտ է եկել: Այժմ արդեն հարձակվում են տների վրա: Գայլերից հետո երկրորդ կծանները օձերն են: Տավուշում հայտնվել է երկգլխանի օձ: Եվ Հայաստանի ամենամեծ օձը, որ այսօր դարձել է Յութուբ-սենսացիա: Եվ Հայաստանի ամենահայտնի օձի բուժակները, որ ժառանգել են մեծ տատուց: Ու հիմա հայր ու որդի, փոքրիկ թոռն էլ, նախ, փրկում են օձերին, հետո էլ` բուժում մարդկանց: Հատուկ ռեպորտաժի բնագիտական ու բնապահպանական թողարկումներից: Գայլերի ու օձերի հարձակումների, զոհերի ու պայքարի մասին:

Արտակ Ալեքսանյան– Երբ բնապահպանները ահազանգում են բնությունը անխնա ոչնչացնելու մասին, շատ հաճախ դա բոլորին թվում է իրենցից հեռու, հաջորդ հազարամյակում նախատեսվող իրադարձություն: Մինչդեռ այն, ինչ այսօր կատարվում է ու ժամանակ առ ժամանակ ներկայացվում լուրերում, իրականում ավելի խորը բնապահպանական պատճառներ ունի: Այսօր մեր թողարկումը հենց այդ, առաջին հայացքից էպիզոդիկ, բայց իրականում շատ ավելի մասշտաբային խնդրի մասին է: Գրեթե ամեն տարի ավելանում են գայլերի հարձակման դեպքերը: Դրանք հաճախացել են հատկապես Լոռիում և Շիրակում: Պատճառը` անհետացող անտառներն են: Անտառներում բնակվող գայլերը սովորույթի ուժով վերադառնում են իրենց տարածքները, որտեղ արդեն կամ արտոավայրեր են կամ էլ բնակելիներ: Արդյունքում` տուժում են բոլորը` և կենդանիները, որոնց թվաքանակը նվազում է, և մարդիկ:

Զոհրաբ Հարոյանը ուսումնասիրել է գայլերի հարձակման այն բացառիկ դեպքերը, երբ գազանը ներխուժել է նույնիսկ բնակարան, երբ տարել է մի ամբողջ հոտ և երբ ահաբեկել է մի ամբողջ համայնք: Այսօր Լոռիում հովիվների անվտանգ արոտավայրերը աստիճանաբար տեղափոխվում են գյուղին հարակից տարածքներ: Մյուս կողմից, նույն գյուղացիներն այսօր հայտնվել են անօգնական վիճակում: Գյուղերում որսորդներ չկան, Որսորդմիության անդամներն էլ այդքան զինամթերք և զինտեխնիկա չունեն, որ գոնե ագրեսիվներին ոչնչացնեն: Այսինքն` ոնց պտտվում ես` կամ գայլ է, կամ պրոբլեմ:

Զոհրաբ Հարոյան– Սա դասական ու իրական Լոռին է, ուր սարերը բարձր են, երկինքը մոտ, արևն էլ ամռանը շուտ է հեռանում` առանց հրաժեշտ տալու: Խնկոյան գյուղն առաջին հայացքից սովորական է` զբաղված են հողով ու անասնապահությամբ: Տարին կիսում է խոպանը: Տարվա մյուս կեսն էլ` սովորական դարձած, բայց իրականում արտասավոր` կենաց ու մահի պայքար է: Խնկոյանում դռները երկաթից են, պատուհաններին ճաղավանդակներ կան, անասունների արոտավայրը` գյուղին կպած է: Գազանի դեմ պայքարում են մերկ ձեռքերով` գյուղում ոչ ոք զենք չունի:

– Դրա միակ ձևն էն ա, որ ձյունը գա, հետքով կարողանանք գտնել ու խբել,- ասում է որսորդ Սամվել Սարգսյանը:

Գայլաբները Սիմաֆորի ձորում են: Ասում են` իրենց պապերից է եկել անվանումը ու չգիտեն ինչ է նշանակում: Գայլերը որսն ուտում են բնում` սկզբում արյունն են խմում, հետո` միսը ուտում: Խոտհնձի ժամանակ ոսկորները գտել է հենց Նվերը: Երեկոյան էլ, տուն գնալիս նկատել է նաև գայլերին: Դիմացի սարին 4 գայլերը տեսել են մարդկանց ու թաքնվել:

– Ինձ թվում ա, հենց բունն էլ ստեղ է, Սամո: Չէ, խորունկ է էլի քարափի տակը: Բացի էդ էլ, արտերի մեջը սաղ իզեր էր քաշած: Մեկը հելնում էր սարը, մյուսը իջնում էր ձորը: Էն տափնաձները սաղ գելի քաշերն են,- պատմում է Խնկոյան գյուղի բնակիչ Նվեր Հակոբյանը:

Գայլերի հարձակումներից խուսափելու համար Խնկոյանի գյուղացիներն իրենց հոտը այլևս սար չեն բարձրանում, ոչխարներն արածեցնում են ճանապարհին մոտ: Այստեղ ամենավտանգավորը հովվի մասնագիտությունն է: Չորս ու կես ամիս 74-ամյա Ռաֆիկ Մադոյանը առավոտյան սարսափով է տնից դուրս գալիս: 1 ոչխարը 4 ամիս պահելու համար ստանում է 1000 դրամ, բայց եթե գազանը ոչխարին տարավ` պետք է փոխհատուցի կորուստը` 20 000 դրամ: Գայլերն արդեն 9 ոչխար են տարել:

Գայլերի հիմնական թիրախը ընտանի կենդանիներն են: Գայլը մարդու վրա կարող է հարձակվել մի դեպքում` երբ միայնակ է ու անօգնական: Այդ բացառիկ դեպքը պատահել է Սիսիանում` երեք տարի առաջ ձմռանը: Պողոսյանների որդին ընկերներին ճանապարհելուց հետո մոռացել էր տան դուռը կողպել:

– Ընկել ա շան հետևից, շունը փախել ա էն կողմ: Որ իրար գզել են, կպել ա, դուռը բացվել ա ու ըսենց մտել ա ներս: Մուտքը ստեղից ա եղել: Դռան փականը գցած չի եղել,- հիշում է Սիսիանի բնակիչ Գառնիկ Պողոսյանը:

Կեսգիշերն անց Գառնիկը տարօրինակ ձայն է լսում: Լույսը վառելուց հետո միջանցքում նկատում է արնաթաթախ ու կատաղած գազանին: 2007-ի հունվարյան գիշերը, գայլը մինչև Պողոսյանների տուն ներխուժելը Բռնակոթ գյուղում է հարձակվում մարդկանց վրա: Ույծ գյուղում ևս 2 մարդու է կծում: Ճանապարհին մարդկանց կծելով ու շներին խեղդելով հասնում է Սիսիան քաղաք ու մտնում Պողոսյանների տուն, որի խոհանոցում էլ սպանվում է:

Ըստ Առողջապահության նախարարության տվյալների` կենդանիներ հարձակման դեպքերը ավելացել են: 2008-ին արձանագրվել է 2514 դեպք, երբ կենդանիները կծել են մարդկանց, ընդ որում վայրի կենդանիներից տուժել են 37-ը: 2009 -ին արձանագրված 2897 միջադեպերից վայրի կենդանիներից տուժել են 39-ը:

Եթե Սիսիանում հարձակվել են մարդկանց վրա, ապա Լոռիի Դարպաս գյուղում արդեն գալիս են և կենդանիներին տանում են հենց գոմից: Այս ամառ գայլերը Դարպասում 2 ավանակ են հոշոտել, 1 քուռակ ու 6 ցուլ: Լոռու մարզում գայլերի դեմ պայքարելու միակ հույսը` որսորդներն են: Փորձառու որսորդ Սամվելը մի սեզոնի ընթացքում 14 գայլ է սպանել:

– Գայլը շատ խելացի, խորամանկ կենդանի է: Հնարավոր ա էս պահին նա մեզ տեսնում է, մենք իրան` ոչ: Նա շատ ուշադիր կենդանի է, իր ինքնապաշտպանության բնազդը էնքան ա զարգացած, որ ի վիճակի ա շատ հեռվից ջոկի վտանգը,- կենդանու բնույթը լավ է ուսումնասիրել որսորդ Սամվել Սարգսյանը:

Որսորդների կարծիքով, գայլերի հարձակումները հնարավոր է կանխել միայն մեկ պայմանով` եթե ամեն գյուղում որսորդ լինի կամ էլ` մասնագիտացած որսորդական խմբեր:

Որսորդները ասում են, որ գայլերին կկարողանան վերացնել առաջին ձյունից հետո միայն, երբ կկարողանան գտնել հետքերը: Իսկ մինչև այդ, Հայաստանի հյուսիսը ապրում է` շունչը պահած, սառած քրտինքով ու անքուն գիշերներով….գազանը հարևանությամբ է:

Արտակ Ալեքսանյան– Օձերի խայթոցները, ի տարբերություն գայլերի, գնալով նվազում են: Դրա պատճառը` օձերը մեր երկրում վերանում են: Հայաստանում բնակվում է չորս տեսակի թունավոր օձ: Դարևսկու իժը, որ տարածված է Աշոցքում, Հայկական տափաստանային իժը, Հայկական իժը և Անդրկովկասյան գյուրզան` ամենամեծը` մինչև 2.5 մետր երկարությամբ: Բացի գյուրզայից, մնացած երեքը` վերացող տեսակներն են և Կարմիր Գրքի հերոսներ: Օձերը հարձակվում են այն տարածքներում, որտեղ մինչև այդ ապրել են: Հետևաբար, եթե այնտեղ տուն է կառուցվում, ապա օձերը` սկսում են ապրել այդ տանը` այնքան ժամանակ, մինչև իրենց չվերացնեն: Արդյունքում, ուրբանիզացիան ոչնչացնում է հայկական բնաշխարհի գուցե ոչ ամենասիրելի, բայց կարևոր կենդանիներից մեկին: Ամենակարևոր հարցի պատասխանը` ինչ անել, առայժմ չկա: Հայտնի է, որ օձերը միգրացիայի չեն ենթարկվում, այսինքն, շատ դժվարությամբ են տեղափոխվում: Մարդկանց համար էլ նոր տարածքներ են պետք` բնակվելու համար: Պարզ է, որ կատարյալ տարբերակում` շինարարները գոնե պետք է խորհրդակցեին բնագետների հետ` հասկանալու համար, թե որքանով է նպատահարմար բնակելի շենք կամ տան շինարարությունն այդ տարածքում: Բայց քանի որ չեն խորհրդակցում, ունենք այն, ինչ ունենք: Այդ մասին ավելի մանրամասն` իր պատճառներով ու հետևանքներով, կպատմի Նելլի Հարությունյանը:

Նելլի Հարությունյան– Սողունը հայտնվեց անպատեհ ժամի ու անհարմար տեղում: Համլետ Մաճկալյանը ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ, մարտի դաշտում այնքան չէր վախեցել, որքան երկու տարի առաջ վախեցավ: Թոռնիկի ծնունդը Բերդին մերձակա ջրամբարի մոտ էին նշում: Համլետ Մաճկալյանը ջուրը մտավ, բայց խորովածի բույրը կանչում էր: Դուրս եկավ` վարտիքը հանգնի: Հենց այդ ժամանակ էլ օձը հարձակվեց: Հակաթույնը ներարկեցին, Մաճկալյանն ապրեց, բայց էլ լիճ չեկավ:

Գոհարի դեպքն ուրիշ էր, մահից հազիվ փրկվեց: 2004 թվականի հունիսի 15-ը մեկընդմիշտ դաջվեց նրա ու հարազատների հիշողության մեջ: Գոհարն այգի էր իջել` քաղհան անելու: Օձն էլ հենց խոտերի մեջ էր:

– էս հաստությամբ օձ էր, մեկուկեսից երկար: Փաթաթվել ա ոտիս ու սկսել ա կծելը, երեք անգամ կծել ա,- հիմա էլ սարսափով է հիշում Տավուշ գյուղի բնակիչ Գոհար Իսրայելյանը:

Անմիջապես տարան ամենամոտ հիվանդանոցը, բայց Բերդում հակաթույն չկար: Հաջորդն Իջևանն էր, հետո Դիլիջանը: Իսկ հակաթույնը չկար: Ի վերջո, մոտ տասը ժամ անց Գոհարին անգիտակից վիճակում հասցրին Երևան: Գոհարը փրկվեց, բայց լիովին չբուժվեց: Խայթոցից հետո շուտ է հոգնում, չի կարողանում երկար քայլել, կանգնել, ոտքը միշտ ուռած է: Արծաթագույն օձից հետ հանդիպումից տարիներ են ացել, բայց վախը մնացել է:

– Ամեն անգամ մտնելուց սպասում եմ, որ էլի օձը գա, կկծի:

Մարդիկ այստեղ զգուշորեն են քայլում, ամեն տեղից կարող է օձ դուրս գալ, ասում են դրանք ամենաշատը գերեզմանատներում են, նույնիսկ լեգենդ կա, թե Բերդի գերեզմանատանը երկգլխանի օձ է պտտվում: Գերեզմանատան պահակը երկգլխանուն դեռ չի հանդիպել: Միայն լսել է ու չի կասկածել:

 
Բերդի հիվանդանոցում արդեն պատրաստ են: Նկարահանման պահին մեկ հակաթույն ներարկել էին, մյուսի ժամկետը լրանում էր, նորն էին պատվիրել: 5.6 միլիգրամ տարողությամբ շիշն ավելի քան 70 հազար դրամ է: Բայց օձի խայթոցից բուժումն ամբողջությամբ անվճար է` պետպատվերով: Հակաթույնը բազմավալենտ է, այսինքն` նախատեսված է կոբրայի, գյուրզայի և էֆայի խայթոցների համար: Օձի թույնը չեզոքացնելու համար տարեկան մոտ 250 շիշ է դատարկվում:

– Այս շիճուկը շատ ալերգիկ ա, դրվում ա պրոբա, հետո նոր ներարկվում ա,- պատմում է ՀՀ գլխավոր թունաբան Միքայել Գաբրիելյանը:

Առաջին ներարկումը 6 ժամից պետք է չուշանա: Մինչև հիվանդանոց հասցնելն առաջին օգնությունը հենց տեղում է պետք ցուցաբերել, բայց ոչ ավանդական տարբերակով` անշարժացնել վնասված հատվածը և տուժածին տեղափոխել հիվանդանոց: Բժիշկը օձի խայթոցից շատերին է փրկել. Հայկն այս տարի 23-րդն է: Նրան առաջին ներարկումն արել են ճիշտ ժամանակին:

Մոտ մեկ տարի առաջ Յութուբում հայտնված կադրերը մակագրված են` որպես Հայաստանում հայտնաբերված աշխարհի ամենաերկար օձը: Այս տարի նույնիսկ ահազանգեր եղան, թե Արագածոտնում 8 մետրանոց օձ են տեսել, կենդանաբան Արամ Աղասյանը բացառում է սա:

– ՀՀ ամենամեծ օձը ինքն ա, գյուրզան, որի չափը կարա հասնի 2 մ, մի քիչ ավել: Բայց ոչ 3 մ, ամենամեծ գյուրզան իմ կողմից ա բռնվել, 2մ 20 սմ,- ասում է կենդանաբան Արամ Աղասյանը:

Յութուբում հայտնված հայաստանյան հսկային առաջին անգամ է տեսնում, ուշադիր զննելուց հետո ամեն ինչ պարզ է դառնում:

– Սա կոչվում ա մողեսաօձ, ամենաշատը կարա լինի 1.8 մ, շատ ագրեսիվ օձ ա, գործնականում անվտանգ են կոչվում:

Եղանակը տաքանալուն պես օձերի մասին խոսակցությունները դառնում են ավելի շատ, քան օձերն` իրականում: Պարզապես նրանք դուրս են գալիս ձմեռանոցներից: Բացի այդ, մարդիկ են հայտնվում օձերի տիրույթներում: Էկոհամակարգը փոխվում է, իսկ միգրացիան օձերի համար չէ: Հետզհետե նրանք էլ են վերանում: Այսպես եթե շարունակվի, հայկական իժից բացի, գյուրզան էլ կարմիր գրքում կհայտնվի:

Մարդիկ նրանց տունն են քանդում, օձերն էլ մարդկանց տներում են հայտնվում: Արարատ գյուղում վերջին տարիներին օձերը շատացել են, Գարիկի գործն` ավելացել: Գյուղում հայտնի է որպես օձ բռնող ու բուժակ:

– Հիմնական իմ բուժումը թուքն ա,- ընտանեկան գաղտնիքն է բացում Արարատ գյուղի բնակիչ Գարիկ Գրիգորյանը:

Շնորհը մեծ տատից` Ջավահիրից է ժառանգել: Օձերի տիրուհին նույնիսկ Մոսկվա է գնացել` ուժերը փորձելու: Պրոֆեսորին չի հաջողվել փրկել ճագարին, իսկ Ջավահիրն օձի թույնը չեզոքացրել է թքով: Մորից հետո որդին, հիմա էլ թոռը`Գարիկն է օձի կծածը բուժում:

 
Հատուկ մեզ համար` Գարիկը իժ ու գյուրզա է բռնել: Թույնը քամում է, բայց օձին չի վնասում: Եղբորորդիների համար սա սովորական տեսարան է: Անդրանիկը համոզված է, որ մի օր էլ ինքն է օձ որսալու, իսկ փոքրիկ Վազգենը պահը չի կորցնում, բռնում է օձին:

Բռնած օձերին Գարիկն աշնանը բաց է թողնում: Ասում է` դեռ հարց է, թե ով ում է վնասում: Օձն է մարդու տունը քանդում, թե հակառակը:

Հայաստանում 23 տեսակ օձ կա, որոնցից միայն 4-ն են թունավոր: 4-ից երեքը կարմիր գրքում են: Երևանյան լեռնատափաստանային իժ, հայկական իժ, դարևսկու իժ, որը միջազգային կարմիր գրքում է և գյուրզա, որը նույնպես իժերի ընտանիքին է պատկանում:

– Ամենահաճախ հանդիպողն անդրկովկասյան գյուրզան ա: Համարվում ա ամենավտանգավոր օձերից մեկը Հայաստանում,- բացատրում է հերպետոլոգ Կարեն Մարտիրոսյանը:

Կարենն օձերին ուսումնասիրում է 28 տարի: Հայկական ֆաունայի և աշխարհի էկզոտիկ սողուններն այստեղ են` Էկզոտարիումում: Օձագետ Կարենն ուսումնասիրել է այս սողունների վարքը. դրանք երբեք նախահարձակ չեն լինում:

– Եվ վարկածը, թե օձերը ավելացել են, այդպես չի, նույն քանակի են, նույնիսկ նվազել են: Քանդվում են նրանց բնակավայրերը, ստիպված տեղաշարժվում են: Այդ ժամանակ էլ հանդիպում են մարդկանց,- ասում է Կարեն Մարտիրոսյանը:

Եթե հանդիպել եք, լավագույն տարբերակը սպասելն է: Ինքնուրույն չեզոքացնելը վտանգավոր է: Երկար ու սուր պոչն առաջին նախանշանն է. օձը թունավոր չէ: Հաջորդ տարբերակիչ նշանն աչքերն են, ոչ թունավոր օձի բիբը կլոր է, թունավորինը`շեղ: Ոչ թունավորների թեփուկներ ձկան նման են, թունավորներինը` ուղղահայաց գծերով:

2008 թվականին օձի խայթոցի 170 դեպք է գրանցվել, մեկ տարի անց`110, այս տարի սեպտեմբերի 25-ի դրությամբ 88 խայթոց է եղել, երկուսը` մահացու: Օձերն ակտիվանում են գարնանը, վայելում արևի շողերը, զուգավորվում, մինչև աշուն հասցնում նույնիսկ ձագ ունենալ: Ամենաուշը նոյեմբերին մտնում են ապաստարաններ, որտեղ ձմռանը ջերմաստիճանը 10-ից չի իջնում: Եթե մարդիկ շարունակեն գրավել օձերի տարածքները, նրանք ստիպված են լինելու խայթել այնքան ժամանակ, մինչև ընդհանրապես վերանան: